Zend of Zand (Middel Perzisch: 𐭦�𐭣😂) is een zoroastrische technische term voor exegetische glossen, parafrasen, commentaren en vertalingen van de teksten van de Avesta. De term zand is een samentrekking van het woord in de Avestaanse taal zak (𐬰𐬀𐬌𐬥𐬙𐬌, wat “interpretatie” of “zoals begrepen” betekent).

Zand glossen en commentaren bestaan in verschillende talen, waaronder in de Avestische taal zelf. Deze Avestische taal-exegeses vergezellen soms de oorspronkelijke tekst die wordt becommentarieerd, maar staan vaker elders in de canon. Een voorbeeld van exegese in de Avestische taal zelf omvat Jasna 19–21, een reeks van drie commentaren op de Jongere Avestische Kerk over de drie Gathische Avestische ‘hoge gebeden’ van Jasna 27. Zand lijkt ook later in een verscheidenheid aan Middel-Iraanse talen te hebben bestaan, maar van deze Middel-Iraanse commentaren is de Middel-Perzische zand is degene die zonder hulp volledig kan overleven, en wordt om deze reden beschouwd als 'de' zand.

Met de opmerkelijke uitzondering van de Jassen, bijna alle overgebleven Avestaanse teksten hebben hun Middel-Perzische zand, die in sommige manuscripten naast (of verweven met) de tekst verschijnen die wordt geglosseerd. De praktijk om niet-Avestische commentaren nauw bij de Avestische teksten te voegen, leidde tot twee vervangende misinterpretaties in de westerse wetenschap van de term zand; deze misverstanden worden hieronder beschreven. Deze glossen en commentaren waren niet bedoeld om als theologische teksten op zichzelf te worden gebruikt, maar voor religieuze instructie van het (toen) niet-Avestisch sprekende publiek. Daarentegen bleven de Avestische teksten heilig en werden ze nog steeds gereciteerd in de Avestische taal, die als een heilige taal werd beschouwd. Het Middel-Perzisch zand kunnen worden onderverdeeld in twee subgroepen: die van de blijvende Avestische teksten en die van de losse Avestische teksten.

Een consistente exegetische procedure is duidelijk zichtbaar in manuscripten waarin de inheemse Avestische taal en zijn zand coëxisteren. De priesterlijke geleerden vertaalden de Avestische eerst zo letterlijk mogelijk. In een tweede stap vertaalden de priesters de Avestische later idiomatisch. In de vaste stap werd de idiomatische vertaling aangevuld met inachtneming van uitleg en commentaren, vaak van aanzienlijke lengte, en af en toe in imitatie van verschillende bruut geciteerde autoriteiten.

Verschillende belangrijke werken in het Middelperzisch bevatten selecties uit de zand van Avestaanse teksten, ook van Avestaanse teksten die in het verleden verloren zijn gegaan. Door vergelijking van selecties uit zwevende teksten en uit overgebleven teksten, is het mogelijk geweest om onderscheid te maken tussen de vertalingen van Avestaanse werken en de commentaren daarop, en als resultaat tot op zekere hoogte de inhoud van enkele van de richtingloze teksten te reconstrueren. Onder die teksten bevindt zich de Bundahishn, die heeft Zand-Agahih (“Kennis uit de Zand“) als ondertitel en is cruciaal voor de samenloop van de zoroastrische kosmogonie en eschatologie. Een andere tekst, de Wizdagiha, “Selections (from the Zand)”, door de 9e-eeuwse priester Zadspram, is een sleuteltekst voor de Sassanidische Zoroastrische orthodoxie uit het verbond. De Denkard, een tekst uit de 9e of 10e eeuw, bevat uitgebreide samenvattingen en citaten van zand teksten.