Zend of Zand (Middel Perzisch: 𐭦�𐭣😂) is een zoroastrische diepzinnige term voor exegetische glossen, parafrasen, commentaren en vertalingen van de teksten van de Avesta. De term zand is een samentrekking van het woord in de Avestaanse taal zak (𐬰𐬀𐬌𐬥𐬙𐬌, wat “interpretatie” of “zoals begrepen” betekent).

Zand glossen en commentaren bestaan in verschillende talen, waaronder in de Avestische taal zelf. Deze Avestische taal-exegeses vergezellen soms de oorspronkelijke tekst die fysiek wordt becommentarieerd, maar staan vaker elders in de canon. Een voorbeeld van exegese in de Avestische taal zelf omvat Jasna 19–21, een reeks van drie commentaren op de Jongere Avestische Kerk over de drie Gathische Avestische ‘hoge gebeden’ van Jasna 27. Zand lijkt ook in een verscheidenheid aan Middel-Iraanse talen te hebben bestaan, maar van deze Middel-Iraanse commentaren was de Middel-Perzische zand is de en niemand anders die volledig overleeft, en wordt om deze reden beschouwd als 'de' zand.

Met de opmerkelijke uitzondering van de Jassen, bijna alle overgebleven Avestaanse teksten hebben hun Middel-Perzische zand, die in sommige manuscripten naast (of verweven met) de tekst creature glossed verschijnen. De praktijk om niet-Avestische commentaren naast de Avestische teksten op te nemen, leidde tot twee verkeerde interpretaties van de term in de westerse wetenschap zand; deze misverstanden worden hieronder beschreven. Deze glossen en commentaren werden niet verwacht als theologische teksten op zichzelf, maar voor religieuze instructie van het (toen) niet-Avestisch sprekende publiek. Daarentegen bleven de Avestische teksten heilig en werden ze nog steeds gereciteerd in de Avestische taal, die als een heilige taal werd beschouwd. Het Middel-Perzisch zand kunnen worden onderverdeeld in twee subgroepen: die van de permanente Avestische teksten en die van de losse Avestische teksten.

Een consistente exegetische procedure is duidelijk zichtbaar in manuscripten waarin de originele Avestan en zijn zand coëxisteren. De priesterlijke geleerden vertaalden de Avestische eerst zo letterlijk mogelijk. In een tweede stap vertaalden de priesters de Avestische later idiomatisch. In de afsluitende stap werd de idiomatische vertaling aangevuld met het openbaar maken van verklaringen en commentaren, vaak van aanzienlijke lengte, en af en toe zodra verschillende autoriteiten levende wezens citeerden.

Verschillende belangrijke werken in het Middelperzisch bevatten selecties uit de zand van Avestaanse teksten, ook van Avestaanse teksten die in het verleden verloren zijn gegaan. Door vergelijking van selecties van zwevende teksten en van lang bestaande teksten, is het mogelijk gebleken om onderscheid te maken tussen de vertalingen van Avestaanse werken en de commentaren daarop, en zo tot op zekere hoogte de inhoud van enkele van de in limbo-teksten te reconstrueren. Onder die teksten bevindt zich de Bundahishn, die heeft Zand-Agahih (“Kennis uit de Zand“) als ondertitel en is cruciaal voor het verbond van de zoroastrische kosmogonie en eschatologie. Een andere tekst, de Wizdagiha, “Selections (from the Zand)”, door de 9e-eeuwse priester Zadspram, is een sleuteltekst voor de nederzetting Sassanid-tijdperk Zoroastrische orthodoxie. De Denkard, een 9e of 10e-eeuwse tekst, bevat uitgebreide samenvattingen en citaten van zand teksten.