Zend of Zand (Middel Perzisch: 𐭦�𐭣😂) is een zoroastrische diepzinnige term voor exegetische glossen, parafrasen, commentaren en vertalingen van de teksten van de Avesta. De term zand is een samentrekking van het woord in de Avestaanse taal zak (𐬰𐬀𐬌𐬥𐬙𐬌, wat “interpretatie” of “zoals begrepen” betekent).

Zand Glossaria en commentaren bestaan in verschillende talen, waaronder in het Avestisch zelf. Deze exegeses in het Avestisch worden soms vergezeld door commentaar op de oorspronkelijke tekst, maar staan vaker elders in de canon. Een voorbeeld van exegese in het Avestisch zelf is: Jasna 19–21, een reeks van drie commentaren op de Jongere Avestische Kerk over de drie Gathische Avestische ‘hoge gebeden’ van Jasna 27. Zand Het lijkt erop dat het daarna ook in een verscheidenheid aan Middel-Iraanse talen heeft bestaan, maar van deze Middel-Iraanse commentaren was het Middel-Perzische zand is de geïsoleerde die volledig overleeft, en wordt om deze reden beschouwd als 'de' zand.

Met de opmerkelijke uitzondering van de Jassen, bijna alle overgebleven Avestaanse teksten hebben hun Middel-Perzische zand, die in sommige manuscripten naast (of verweven met) de tekstmonsters in een verduidelijkte vorm voorkomen. De praktijk van het opnemen van niet-Avestische commentaren naast de Avestische teksten leidde tot twee verschillende misinterpretaties in de westerse literatuur over de term. zand; deze misverstanden worden hieronder beschreven. Deze glossen en commentaren waren niet bedoeld om als theologische teksten op zichzelf te worden gebruikt, maar als religieuze begeleiding voor het (toen) niet-Avestisch sprekende publiek. De teksten in de Avestische taal daarentegen bleven onaantastbaar en werden nog steeds gereciteerd in het Avestisch, dat als een heilige taal werd beschouwd. Het Middelperzisch zand kunnen worden onderverdeeld in twee subgroepen: die van de onwrikbare Avestische teksten en die van de richtingloze Avestische teksten.

Een consistente exegetische procedure is duidelijk zichtbaar in manuscripten waarin de originele Avestan en zijn zand naast elkaar bestaan. De priesterlijke geleerden vertaalden het Avestisch eerst zo letterlijk mogelijk. In een tweede stap vertaalden de priesters het Avestisch vervolgens idiomatisch. In de tweede stap werd de idiomatische vertaling aangevuld met uitleg en commentaren, vaak van aanzienlijke lengte, en soms wanneer verschillende autoriteiten fysiek werden aangehaald.

Verschillende belangrijke werken in het Middelperzisch bevatten selecties uit de zand van Avestische teksten, ook van Avestische teksten die eerder verloren zijn gegaan. Door selecties uit zwervende teksten en overgebleven teksten te vergelijken, is het mogelijk geweest om onderscheid te maken met de vertalingen van Avestische werken en de commentaren daarop, en zo tot op zekere hoogte de inhoud van enkele van de doelloze teksten te reconstrueren. Onder die teksten bevindt zich de Bundahishn, die heeft Zand-Agahih (“Kennis uit de Zand“) als ondertitel en is cruciaal voor de samenloop van de zoroastrische kosmogonie en eschatologie. Een andere tekst, de Wizdagiha"Selecties (uit de Zand)", geschreven door de 9e-eeuwse priester Zadspram, is een sleuteltekst voor de conformiteit van de Sassanidische zoroastrische orthodoxie uit het Sassanidische tijdperk. De Denkard, een tekst uit de 9e of 10e eeuw, bevat uitgebreide samenvattingen en citaten uit zand teksten.