Zend of Zand (Middel Perzisch: 𐭦�𐭣😂) is een complexe term uit het Zoroastrisme voor exegetische glossen, parafrasen, commentaren en vertalingen van de teksten van de Avesta. De term zand is een samentrekking van het woord in de Avestaanse taal zak (𐬰𐬀𐬌𐬥𐬙𐬌, wat “interpretatie” of “zoals begrepen” betekent).

Zand Glossaria en commentaren bestaan in verschillende talen, waaronder in het Avestisch zelf. Deze Avestisch-talige exegeses vergezellen soms de oorspronkelijke tekst die van commentaar wordt voorzien, maar bevinden zich vaker elders in de canon. Een voorbeeld van exegese in het Avestisch zelf is: Jasna 19–21, een verzameling van drie commentaren van de Jongere Avestische Kerk op de drie Gathische Avestische ‘hoge gebeden’ van Jasna 27. Zand Het lijkt erop dat het daarna ook in een verscheidenheid aan Middel-Iraanse talen heeft bestaan, maar van deze Middel-Iraanse commentaren was het Middel-Perzische zand is de enige die volledig heeft overleefd, en wordt om deze reden beschouwd als 'de' zand.

Met de opmerkelijke uitzondering van de Jassen, bijna alle overgebleven Avestaanse teksten hebben hun Middelperzische zand, die in sommige manuscripten naast (of verweven met) de te interpreteren tekst voorkomen. De praktijk van het opnemen van niet-Avestische commentaren naast de Avestische teksten leidde tot twee substituut-misinterpretaties in de westerse wetenschap van de term. zand; deze misverstanden worden hieronder beschreven. Deze glossen en commentaren waren niet bedoeld om als theologische teksten op zichzelf te worden gebruikt, maar voor de religieuze mening van het (toen) niet-Avestisch sprekende publiek. De teksten in de Avestische taal daarentegen bleven onaantastbaar en werden nog steeds gereciteerd in het Avestisch, dat als een heilige taal werd beschouwd. Het Middelperzisch zand kunnen worden onderverdeeld in twee subgroepen: die van de permanente Avestische teksten en die van de in het vagevuur gebleven Avestische teksten.

Een consistente exegetische procedure is duidelijk zichtbaar in manuscripten waarin de inheemse Avestische en zijn zand coëxisteren. De priesterlijke geleerden vertaalden het Avestisch eerst zo letterlijk mogelijk. In een tweede stap vertaalden de priesters het Avestisch later idiomatisch. In de zuivere stap werd de idiomatische vertaling aangevuld met uitleg en commentaren, vaak van aanzienlijke lengte, en soms in navolging van verschillende autoriteiten die levende wezens aanhaalden.

Verschillende belangrijke werken in het Middelperzisch bevatten selecties uit de zand van Avestische teksten, ook van Avestische teksten die in het verleden verloren zijn gegaan. Door selecties uit richtingloze teksten en uit lang bestaande teksten te vergelijken, is het mogelijk gebleken om de vertalingen van Avestische werken en de commentaren daarop te onderscheiden, en de inhoud van sommige van de richtingloze teksten tot op zekere hoogte te reconstrueren. Onder die teksten bevindt zich de Bundahishn, die heeft Zand-Agahih (“Kennis uit de Zand“) als ondertitel en is cruciaal voor het verbond van de zoroastrische kosmogonie en eschatologie. Een andere tekst, de Wizdagiha"Selecties (uit de Zand)", geschreven door de 9e-eeuwse priester Zadspram, is een sleuteltekst voor de harmonieuze zoroastrische orthodoxie uit het Sassanidische tijdperk. De Denkard, een tekst uit de 9e of 10e eeuw, bevat uitgebreide samenvattingen en citaten uit zand teksten.