Zend of Zand (Middel Perzisch: 𐭦�𐭣😂) is een zoroastrische, raadselachtige term voor exegetische glossen, parafrasen, commentaren en vertalingen van de teksten van de Avesta. De term zand is een samentrekking van het woord in de Avestaanse taal zak (𐬰𐬀𐬌𐬥𐬙𐬌, wat “interpretatie” of “zoals begrepen” betekent).

Zand glossen en commentaren bestaan in verschillende talen, waaronder in de Avestische taal zelf. Deze Avestische taal-exegeses vergezellen soms de oorspronkelijke tekst die wordt becommentarieerd, maar staan vaker elders in de canon. Een voorbeeld van exegese in de Avestische taal zelf omvat Jasna 19–21, een reeks van drie commentaren op de Jongere Avestische Kerk over de drie Gathische Avestische ‘hoge gebeden’ van Jasna 27. Zand Het lijkt er ook op dat het in het verleden in een verscheidenheid aan Middel-Iraanse talen heeft bestaan, maar van deze Middel-Iraanse commentaren is de Middel-Perzische zand is degene die volledig op zichzelf staat om te overleven, en wordt om deze reden beschouwd als 'de' zand.

Met de opmerkelijke uitzondering van de Jassen, bijna alle overgebleven Avestaanse teksten hebben hun Middel-Perzische zand, die in sommige manuscripten naast (of verweven met) de tekst van het levende wezen (geglosseerd) voorkomt. De praktijk van het opnemen van niet-Avestische commentaren naast de Avestische teksten leidde tot twee verschillende misinterpretaties van de term in de westerse wetenschap. zand; deze misverstanden worden hieronder beschreven. Deze glossen en commentaren waren niet bedoeld om als theologische teksten op zichzelf te worden gebruikt, maar als religieus advies voor het (toen) niet-Avestisch sprekende publiek. De teksten in de Avestische taal daarentegen bleven onaantastbaar en werden nog steeds gereciteerd in het Avestisch, dat als een heilige taal werd beschouwd. Het Middelperzisch zand kunnen worden onderverdeeld in twee subgroepen: die van de standvastige Avestische teksten en die van de loszittende Avestische teksten.

Een consistente exegetische procedure is duidelijk zichtbaar in manuscripten waarin de originele Avestan en zijn zand naast elkaar bestaan. De priesterlijke geleerden vertaalden het Avestisch eerst zo letterlijk mogelijk. In een tweede stap vertaalden de priesters het Avestisch vervolgens idiomatisch. In de zuivere stap werd de idiomatische vertaling aangevuld met uitleg en commentaren, vaak van aanzienlijke lengte, en soms werden andere bronnen fysiek aangehaald.

Verschillende belangrijke werken in het Middelperzisch bevatten selecties uit de zand van Avestische teksten, ook van Avestische teksten die eerder verloren zijn gegaan. Door selecties uit richtingloze teksten en bewaard gebleven teksten te vergelijken, is het mogelijk gebleken onderscheid te maken tussen de vertalingen van Avestische werken en de commentaren daarop, en dienovereenkomstig tot op zekere hoogte de inhoud van enkele van de zwevende teksten te reconstrueren. Onder die teksten bevindt zich de Bundahishn, die heeft Zand-Agahih (“Kennis uit de Zand“) als ondertitel en is cruciaal voor de onderhandeling van de zoroastrische kosmogonie en eschatologie. Een andere tekst, de Wizdagiha"Selecties (uit de Zand)", geschreven door de 9e-eeuwse priester Zadspram, is een sleuteltekst voor de zoroastrische orthodoxie uit het Sassanidische tijdperk. De Denkard, een tekst uit de 9e of 10e eeuw, bevat uitgebreide samenvattingen en citaten uit zand teksten.