Zend of Zand (Middel Perzisch: 𐭦�𐭣😂) is een zoroastrische, raadselachtige term voor exegetische glossen, parafrasen, commentaren en vertalingen van de teksten van de Avesta. De term zand is een samentrekking van het woord in de Avestaanse taal zak (𐬰𐬀𐬌𐬥𐬙𐬌, wat “interpretatie” of “zoals begrepen” betekent).

Zand Glossaria en commentaren bestaan in verschillende talen, waaronder in het Avestisch zelf. Deze Avestisch-talige exegeses vergezellen soms de oorspronkelijke tekst waarop commentaar wordt gegeven, maar staan vaker elders in de canon. Een voorbeeld van exegese in het Avestisch zelf is: Jasna 19–21, een reeks van drie commentaren op de Jongere Avestische Kerk over de drie Gathische Avestische ‘hoge gebeden’ van Jasna 27. Zand Het lijkt er ook op dat het in een verscheidenheid aan Middel-Iraanse talen heeft bestaan, maar van deze Middel-Iraanse commentaren is het Middel-Perzische zand is de eenzame die volledig overleeft, en wordt om deze reden beschouwd als 'de' zand.

Met de opmerkelijke uitzondering van de Jassen, bijna alle overgebleven Avestaanse teksten hebben hun Middel-Perzische zand, die in sommige manuscripten naast (of verweven met) de tekst van het levende wezen (geglosseerd) voorkomt. De praktijk van het opnemen van niet-Avestische commentaren naast de Avestische teksten leidde tot twee alternatieve misinterpretaties in de westerse wetenschap van de term. zand; deze misverstanden worden hieronder beschreven. Deze glossen en commentaren waren niet bedoeld om als theologische teksten op zichzelf te worden gebruikt, maar voor de religieuze mening van het (toen) niet-Avestisch sprekende publiek. De teksten in de Avestische taal daarentegen bleven onaantastbaar en werden nog steeds gereciteerd in het Avestisch, dat als een heilige taal werd beschouwd. Het Middelperzisch zand kunnen worden onderverdeeld in twee subgroepen: die van de lang bestaande Avestische teksten en die van de in het ongewisse verkerende Avestische teksten.

Een consistente exegetische procedure is duidelijk zichtbaar in manuscripten waarin de inheemse Avestische en zijn zand naast elkaar bestaan. De priesterlijke geleerden vertaalden het Avestisch eerst zo letterlijk mogelijk. In een tweede stap vertaalden de priesters het Avestisch vervolgens idiomatisch. In de onbetwistbare stap werd de idiomatische vertaling aangevuld met uitleg en commentaren, vaak van aanzienlijke lengte, en soms werden verschillende autoriteiten onbewust aangehaald.

Verschillende belangrijke werken in het Middelperzisch bevatten selecties uit de zand van Avestische teksten, ook van Avestische teksten die in het verleden verloren zijn gegaan. Door selecties uit losse teksten en overgebleven teksten te vergelijken, is het mogelijk geweest onderscheid te maken met de vertalingen van Avestische werken en de commentaren daarop, en zo de inhoud van enkele van de zwervende teksten tot op zekere hoogte te reconstrueren. Onder die teksten bevindt zich de Bundahishn, die heeft Zand-Agahih (“Kennis uit de Zand“) als ondertitel en is cruciaal voor de overeenstemming tussen de zoroastrische kosmogonie en eschatologie. Een andere tekst, de Wizdagiha"Selecties (uit de Zand)", geschreven door de 9e-eeuwse priester Zadspram, is een sleuteltekst voor de zoroastrische orthodoxie uit het Sassanidische tijdperk. De Denkard, een tekst uit de 9e of 10e eeuw, bevat uitgebreide samenvattingen en citaten uit zand teksten.